Η πρόκληση της παραγωγικότητας

του Ξενοφώντα Μιχαηλίδη*

Μολονότι η θέα από το παρατηρητήριο του λιγνιτωρυχείου είναι πανοραμική, η ομιχλώδης φυσικοχημεία της ατμόσφαιρας, ο κονιορτός και η απεραντοσύνη δεν βοηθούν την ευκρίνεια της εικόνας. Για αυτό και η πρώτη πτυχή που εντυπωσιάζει είναι η κλίμακα των επιχειρήσεων.
Θεόρατοι εκσκαφείς, παντός είδους χωματουργικά, σμήνη φορτηγών αυτοκίνητων, απομακρύνουν τα υπερκείμενα του λιγνιτικού κοιτάσματος άγονα υλικά στους χώρους των αποθέσεων, εξορύσσουν και εναποθέτουν το καύσιμο «μάνα» για την ελληνική οικονομία, σε ένα ταχύτατο, πολύπλοκο, εκτεταμένο σύστημα ταινιοδρόμων που το μεταφέρουν στα παρακείμενα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρισμού. Η φυσική διάταξη-πέντε εργοστάσια στο χείλος ισάριθμων  ορυχείων- πολλαπλασιάζει ακόμη περισσότερο τις οικονομίες κλίμακας και προσθέτει ίσως το μεγαλύτερο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που θα επεδίωκε κάθε ενεργειακή βάση σε μια παγκοσμιοποιημένη αγορά. Οι λιγνιτωρύχοι μόλις που διακρίνονται είτε γιατί γίνονται ένα με τα χαρακώματα είτε διότι είναι πλήρως ενσωματωμένοι με τα  μηχανήματα.

Από το παρατηρητήριο, μπορεί να δει κανείς το ορυχείο κάπως πρωτόγονα και ίσως και ανιμιστικά, σαν μια απλή τρύπα γεμάτη πεπερασμένα αποθέματα λιγνίτη, όπως πχ θα έκανε ίσως ένας οικονομολόγος που θεωρεί τη συνολική βάση των πόρων ανεξάντλητη και πάντοτε διαθέσιμη· από την άλλη, όπως όσοι από τους συναδέλφους μου μηχανικούς μάχονται στα χαρακώματα του και γνωρίζουν την πεπερασμένη φύση του πόρου και τους αμείλικτους νόμους της θερμοδυναμικής, ως προηγμένο και ανθρώπινο.

Ιστορικά, το σπάσιμο του κύκλου της εξάρτησης -το να γίνει κανείς αληθινά «αυτοδύναμος»-ξεκινά με την πρόσβαση και τον έλεγχο της ενέργειας. Ο λιγνίτης υπήρξε, πράγματι το μάνα, όχι εξ ουρανού, αλλά από τα έγκατα της γης.

Ουσιαστικά, η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα αποτέλεσε προϊόν της αξιοποίησης των φυσικών αποθεμάτων λιγνίτη που δημιουργήθηκαν στο χώρο μας κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων   χρόνων  βιολογικής  εξέλιξης. Όλες οι εξελίξεις των τελευταίων 55 χρόνων, οικονομικές, πολιτικές ή κοινωνικές συνδέονται ως προς τη φύση τους, με κάποιο τρόπο, με την μαζική αξιοποίηση της εκλυόμενης ενέργειας από την καύση των μισών περίπου αποθεμάτων  λιγνίτη της χώρας μας.

Η σταδιακή μας «προσγείωση» στα έγκατα του ορυχείου, προσθέτει, περισσότερα pixel-περισσότερη ευκρίνεια και καθαρότητα- στην εικόνα. Ταχύτατες αλληλεξαρτώμενες διαδικασίες, αποθέσεις, απολήψεις, μεταθέσεις, εκσκαφείς ύψους δεκαόροφων πολυκατοικιών, εκκωφαντικοί θόρυβοι, μια ατμόσφαιρα με τη δική της φυσικοχημεία-κονιορτός, καυσαέρια, υγρασία, λάσπη, ψύχος ή καύσωνας, συνιστούν το καθημερινό  φυσικό ενδιαίτημα των λιγνιτωρύχων. Είναι προφανές ότι τα χαρακώματα των ορυχείων δεν είναι για βουτυρόπαιδα.

Το Ενεργειακό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας των πέντε λιγνιτωρυχείων, των 4500 MW και των 8000 εργαζομένων δεν είναι απλά μόνο μια γεωγραφική μεθόριος. Αντιπροσωπεύει και μια μεθόριο των αλληλεπιδράσεων του ανθρώπου με τη φύση, αλληλεπιδράσεων που πρέπει να μετατρέπονται σε μια αποτελεσματική δομή που επιχειρεί, συνδυάζοντας τμήματα παλαιών και νέων επιστημών, να εξάγει ένα όλον μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Είναι αυτό που στη σύγχρονη γλώσσα της οικονομίας αποκαλείται παραγωγικότητα. Εν προκειμένω, σημαίνει τη μεγαλύτερη δυνατή παραγωγή λιγνίτη ανά ανθρωποώρα και τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση από τη μικρότερη δυνατή κατανάλωση καυσίμου ανά KWh.

Και μπορεί αυτή η υφιστάμενη δομή/τάξη να λειτουργεί μακράν αποτελεσματικότερα συγκριτικά με άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας και να συνιστά ελπίδα και παρηγοριά για την σύγχρονη ελληνική  τραγωδία, δεν αρκεί ωστόσο για να την κάνει και ανταγωνιστική.

Στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο οικονομικό περιβάλλον καμιά επιχείρηση δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα επιβιώσει, πόσο μάλλον να λειτουργήσει επιτυχημένα, αν δεν μπορεί να αναμετρηθεί στα επίπεδα που θέτουν οι ηγέτες του κλάδου, σε όλα τα μέρη της γης.

Ο τελευταίος αιώνας σημαδεύτηκε από πρωτόγνωρες αυξήσεις της παραγωγικότητας της εργασίας και του επιπέδου ζωής. Στην πραγματικότητα ο τελευταίος αιώνας επιβεβαίωσε πλήρως το νόμο του Παρέτο, σύμφωνα με τον οποίο η κατανομή του εισοδήματος μεταξύ των βασικών τάξεων μιας κοινωνίας καθορίζεται από δύο παράγοντες και μόνον: τον πολιτισμό της κοινωνίας και το επίπεδο παραγωγικότητας της οικονομίας. Όσο πιο παραγωγική είναι μια οικονομία τόσο μεγαλύτερη η εισοδηματική ισότητα. Όσο λιγότερο παραγωγική τόσο μεγαλύτερη η εισοδηματική ανισότητα.

Ήταν οι τεχνολογικές καινοτομίες, οι αλλαγές στις οργανωσιακές πρακτικές, η αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού οι τρείς κυριότερες συνιστώσες που συνέβαλλαν στην πρωτόγνωρη αύξηση της παραγωγικότητας. 

Οι αυξημένων δυνατοτήτων τεχνολογίες

Ο θεόρατος εκσκαφέας στο μέτωπο του ορυχείου επιχειρεί να αποσπάσει το εκατομμυρίων χρόνων διαγενεθέν εγκλωβισμένο ανάμεσα σε άγονες στείρες στρώσεις κοίτασμα καυσίμου, συνεξορύσσοντας μοιραία, και στείρα υλικά, υποβαθμίζοντας έτσι την ποιότητα του. Η χημική σύσταση του κοιτάσματος ποικίλει ανάλογα με την εξέλιξη της βιολογίας εκατομμυρίων ετών και ως εκ τούτου η ποιότητά του παρουσιάζει διακυμάνσεις τόσο κατά την κατακόρυφη όσο και κατά την οριζόντια έννοια. Τόσο η ίδια η διακύμανση της χημικής σύστασης του καυσίμου όσο και τα συνεξορυσσόμενα άγονα υλικά επηρεάζουν τη  συνολική απόδοση των μονάδων και συμβάλλουν και  στη δημιουργία εκπομπών.

Μπορεί ο αγώνας μεταξύ της ανθρώπινης σχεδιαστικής ευφυΐας  και της προστασίας της φύσης να είναι άνισος. Εξάλλου η Φύση είχε στη διάθεση της μια τεράστια περίοδο γεωλογικού χρόνου για να διεξαγάγει την ερευνά της και η ανθρώπινη ευφυΐα είναι δευτερογενής έναντι  αυτής της φύσης. Ωστόσο, αναπτύχθηκαν και αναπτύσσονται σύγχρονες πιο ευέλικτες τεχνολογίες εξόρυξης και δευτερεύουσες συμπληρωματικές για την on-line πληροφόρηση ώστε να γίνεται η εξόρυξη πιο επιλεκτική και να βελτιώνεται η ποιότητα του λιγνίτη. Το όφελος είναι διπλό. Και διότι μειώνει τα άγονα και διότι αυξάνει την παραγωγικότητα.

Αλλά η βελτίωση της παραγωγικότητας του Ενεργειακού Κέντρου δεν περιορίζεται στη βελτίωση της ποιότητας του εξορυσσόμενου καυσίμου. Μπορεί, ακόμα, στον τομέα της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας να μην είχαμε τις αντίστοιχες καινοτομίες που είχαμε στην πληροφορική και στην γενετική, τα επιτεύγματα ωστόσο στην τεχνολογία των ανθρακικών μονάδων κατά τα τέλη του περασμένου αιώνα, θα πρέπει, να καταγραφούν στην ιστορία της τεχνολογίας σαν από τα σημαντικότερα, αφού η εισαγωγή τους βελτιώνει σημαντικά την απόδοση, αυξάνει τη δυναμικότητα, μειώνει τις εκπομπές των ρύπων, επιμηκύνει το χρόνο ζωής τους, παρατείνει τα αποθέματα. Υπάρχει ένα τεράστιο ανεκμετάλλευτο θερμοδυναμικό δυναμικό και  οιαδήποτε αμέλεια για την αξιοποίηση του είναι εγκληματική.

Η οργανωσιακή αρχιτεκτονική

Η άλλη σημαντική συνιστώσα από την οποία  επηρεάζεται η παραγωγικότητα σε μεγάλο βαθμό είναι η οργανωτική δομή και η ισορροπία μεταξύ των διαφόρων δραστηριοτήτων μέσα στην επιχείρηση. Από τη δεκαετία του ‘50 ως σήμερα ο χάρτης του Ενεργειακού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας έχει αλλάξει ουσιαστικά. Το Ενεργειακό Κέντρο εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε στη μεγαλύτερη Ενεργειακή Βάση της χώρας. Η επέκταση οδήγησε αναπόφευκτα σε μεγαλύτερο όγκο, μεγαλύτερες  και νέες γεωγραφικές τοποθεσίες, μεγαλύτερη εξειδίκευση, αλληλεξάρτηση· η ανάπτυξη αυτή και το μέγεθος πρέπει να αντιμετωπισθεί ως ένα κβαντικό φαινόμενο/άλμα που κάνει το μέγεθος πρόβλημα, ποιοτικό και ποσοτικό συγχρόνως. Και προϋπόθεση για να είναι η ανάπτυξη επιτυχημένη είναι κυρίως η ικανότητα της διοίκησης να  αλλάζει δραστικά τη βασική της νοοτροπία και συμπεριφορά.

 Λιγνιτωρυχεία και μονάδες παραγωγής ενέργειας αναπτύχθηκαν ως δύο δέντρα που φυτρώνουν στο ίδιο χωράφι χωρίς καμία μεταξύ τους ώσμωση. Αναπτύχθηκαν δύο οργανωτικές δομές και η διαδικασία ανάπτυξης τους, παρόλο που περικλείει μόνο δυνατότητες, είναι καθορισμένη από μια εγγενή δομική αντίθεση. Αυτός ο δομικός ντετερμινισμός δεσμεύει την δημιουργικότητα, την εφευρετικότητα, και το πάθος των εργαζόμενων. Όσο καλοί και αν είναι οι μεμονωμένοι διευθυντές η κακή οργανωτική δομή καθιστά αδύνατη την καλή απόδοση. Είναι μια κλασσική περίπτωση παιγνίου μηδενικού αθροίσματος, ενώ ενέχει δυνατότητες αμοιβαίου οφέλους,  win-win. Μήπως λοιπόν η μόνη λύση βρίσκεται στην ώσμωση των δομών; Μήπως το κλειδί για τη μετατροπή των απομονωμένων ομάδων σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο βρίσκεται στο συμπαγή συντονισμό και στο χαλαρό έλεγχο;

Η διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού

 Η μεγαλύτερη όμως σπατάλη στο Ενεργειακό Κέντρο προέρχεται από τη μη ορθολογική αξιοποίηση των ικανοτήτων του ανθρώπινου  δυναμικού. Αποδόσεις έως και   50,000 % αποτελούν ρουτίνα στην ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού. Γιατί θα έπρεπε να ικανοποιούμαστε με αποδόσεις 15% από επενδύσεις σε εκσυγχρονισμό εξοπλισμού;

Γνωρίζουν άραγε όσοι λαμβάνουν αποφάσεις τη σχέση του μισθού ενός μηχανικού πχ λειτουργίας ενός ορυχείου ή μιας μονάδας 300 ΜW, ή ενός οιουδήποτε μηχανικού από τη μια ως την άλλη άκρη της χώρας που προγραμματίζει, λειτουργεί συστήματα και εξοπλισμούς, καινοτομεί, κρίνει και λαμβάνει αποφάσεις αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ και του διαχειριστικού ενεργειακού κόστους του εξοπλισμού που λειτουργεί; Γνωρίζουν ότι έστω και μια κατά 10% αλλαγή σε μια από τις δεκάδες ποιοτικές παραμέτρους του καυσίμου ή αντίστοιχα σε μια από τις εκατοντάδες λειτουργικές παραμέτρους μιας μονάδας παραγωγής μπορεί να αποδειχθεί κρίσιμη στο κόστος παραγωγής, στην περιβαλλοντική συμβατότητα, στην ίδια την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας της χώρας; Με άλλα λόγια, με λίγο μεγαλύτερο ενδιαφέρον και με τη δέουσα εκτίμηση για την προσφορά και τα κίνητρα  του ανθρώπινου δυναμικού, η διοίκηση θα επετύγχανε την πλέον αποτελεσματική της επένδυση αφού θα μπορούσε να αυξήσει την απόδοση της παραγωγικής διαδικασίας και σε τελική ανάλυση την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας.

Ενώ η παρούσα οικονομική κρίση καθήλωσε την οιαδήποτε ανάπτυξη της οικονομίας η βελτίωση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας-η αύξηση δηλαδή της ποσότητας του ηλεκτρισμού που παράγεται από κάθε τόνο λιγνίτη- θα μπορούσε να δώσει μια κεϋνσιανή ώθηση στην οικονομία.  Και αύξηση της απόδοσης, έστω και κατά μία μόνον εκατοστιαία μονάδα, για μια βιομηχανία που επηρεάζει κάθε πτυχή της οικονομίας, θα είχε οφέλη δεκάδων –και αντιστοίχως εκατοντάδων-εκατομμυρίων ευρώ όχι μόνον η επιχείρηση που παράγει ηλεκτρική ενέργεια  αλλά και κάθε άλλη πτυχή της οικονομίας γενικότερα.

Είναι ο μόνος τρόπος να παρατείνουμε την υπέρτατη καλοτυχία και την όποια ευμάρεια μας έμεινε, την όποια πολιτική και ενεργειακή ανεξαρτησία μερικές δεκαετίες ακόμη, αλλά ταυτόχρονα να προετοιμαστούμε να γεφυρώσουμε κατάλληλα το παρόν ενεργειακό μας καθεστώς με αυτό που θα αναδυθεί τις επόμενες δεκαετίες.

*Ο Ξενοφώντας Μιχαηλίδης είναι Χημικός Μηχανικός, BS, MS, Columbia University, MBA, University of Sheffield, Αντιπρόεδρος του Συλλόγου Διπλωματούχων Μηχανικών ΔΕΗ